Ðại Việt Sử Thi - Quyển Mười Sáu

TRỊNH CƯƠNG (1709- 1729 )
LÊ DUY PHƯỜNG HOÀNG ÐẾ (1729- 1732)
NGUYỄN PHÚC CHÚ (1725-1738)
TRỊNH GIANG (1729- 1740 )
LÊ THUẦN TÔNG HOÀNG ÐẾ (1732- 1735)
LÊ Ý TÔNG HOÀNG ÐẾ (1753- 1740)
TRỊNH DOANH (1740- 1767)
LÊ HIỄN TÔNG HOÀNG ÐẾ (1740- 1786)
NGUYỄN PHÚC KHOÁT (1738- 1756)
TRỊNH SÂM ( 1767- 1782)
NGUYỄN PHÚC THUẦN (1765- 1777)

TRỊNH CƯƠNG (1709- 1729 )

Năm Kỷ Sửu (1709) theo vâng lệnh chúa

Lấy Trịnh Cương,chắt của Khang vương

Lên ngôi nối dõi tông đường

Nắm quyền phủ chúa đảm đương việc triều

Phép thuế theo Tô Dung Ðiện học

Luật thuế này Trung quốc đem sang

Ngõ hầu hạn chế thuế quan

Hiện không thích hợp mà đang được dùng

Ở Ðàng Trong chúa sai đo đạc (1711)

Diện tích vùng bãi cát Trường Sa

Ðồng Hồ Bố Chính đặt ra

Dùng đo viễn độ khoảng xa lộ trình

Xuống lệnh truyền quan viên nội phủ(1711)

Phải du hành đến đó mà xem

Ðắp đường tu sửa lẫm kinh

Ngăn ngừa lụt lội dân sinh thế nào

Ba năm sau,tháng hai Giáp Ngọ(1714)

Vua Nặc Yên xứ nọ Ðàng Trong

Xin quân cứu viện vì không

Ðủ phương chống trả rất mong cứu nàn

Thợ khắc làng Liễu Chàng dâng sách

Dâng cho chúa kiệt tác bấy giờ

Một của Tuệ Tỉnh thiền sư

Viết về y lý dùng cho các thầy

Oạng là người Nghĩa Lưu Dạ Cẩm

Ðược nhà sư ở Cẩm Sơn nuôi

Thi Ðình , Hoàng Giáp đổ ngay

Về sau đi sứ bị người giữ luôn

Chúa Trịnh Cương thu hồi ván sách (1718)

Sợ kẻ thù reo rắc nội dung

Chống người phủ chúa và cùng

Tham quan ô lại bên trong chính quyền

Chúa lại truyền chuyển ba phiên cố

Rút hết quyền sáu bộ bên cung

Ðể vua hư vị ngồi không

Quyền thì phủ chúa gom chung hết rồi

Ðổi niên hiệu là đời Thái Bảo (1720)

Ðánh thuế đồng,thuế muối,bán buôn

Công ty Ðông Aãn tạm ngưng

Triệu hồi toàn bộ khỏi vùng Nghệ An

Chúa Trịnh Cương đề ra nguyên tắc

Thì chi thu đảo ngược kịp thời

Ðịnh ra lễ phục hẳn hoi

Hủy ngay điều luật chặt tay bấy giờ(1721)

Chiếu truyền cho kiểm tra dân số(1723)

Những di dân các hộ ven sông

Ba năm kiểm lại cho xong

Quỹ riêng trường học ruộng công để dành

Truyền nộp nhanh bản đồ thủy lợi(1725)

Của mỗi vùng để đợi chỉnh tu

Khơi thông , dẫn thủy , đào hồ

Vét sông tắt nghẽn , đắp bờ lên cao

Ðể chặn đứng cường hào ác bá

Vạch trần ra bè lũ tham ô

Vua cho yết bảng bây giờ

ƠƯ nơi công cộng để cho dân bàn

LÊ DUY PHƯỜNG HOÀNG ÐẾ (1729- 1732)

Phủ chúa Trịnh muốn thay ngôi đế

Bảo quần thần bàn ép Dụ Tông

Nhường ngôi lui ở trong cung

Duy Phường lên thế để cùng Trịnh Cương

Ở miền Nam Nguyễn vương mở rộng (1697)

Bình Thuận miền đất trống phía Tây

Phan Rang, Phan Rí thu ngay

Lại thêm Ðông Phố lựa ngày phân ra

Phủ Gia Ðịnh :Hòa Ða, An Phúc

Xứ Ðồng Nai đóng cột chia vùng

Tân Bình lấy xứ Sài Gòn

Dựng dinh Phiên Trấn coi chung vùng này

Năm Ất Tỵ( 1725) chẳng may tạ thế

Nguyễn Phúc Chu được kể lắm con

Cháu chắc nội ngoại đích tôn

Con hơn trăm rưởi , vợ hơn chục bà

NGUYỄN PHÚC CHÚ (1725-1738)

Nguyễn phúc Chú con bà vợ cả

Lên ngôi vương lúc đã ba mươi

Ðặt ra quan hệ nước ngoài

Tổ chức thi cử nhân tài lựa ra

Ðặt ra khoa dành cho môn toán

Ở Ðàng Ngoài có khoảng trăm ba

Lại cho thi tuyển chuyên khoa

Chọn người giỏi võ lập ra môn này

Cấm ngoại quốc đào khai kim loại

Khu mỏ đồng khai thác của ta

Báo cho vua nước Trung Hoa

Phải đem trả lại gọi muốn mà kết thân

TRỊNH GIANG (1729- 1740 )

Năm Kỷ Dậu (1729) Trịnh Cương tạ thế

Lấy Trịnh Giang lên kế ngôi vương

Một người tư cách tầm thường

Khó lòng trị nước cầm cương giữ gìn

LÊ THUẦN TÔNG HOÀNG ÐẾ (1732- 1735)

Khi Trịnh Giang cầm quyền phủ chúa

Ðưa Duy Tường lên kế ngôi vua

Thuần Tông đế hiệu bấy giờ

Long Ðức niên kỷ kể từ hôm nay

Trịnh Giang người ưa điều quái dị

Lại là người rất dễ gièm pha

Tính tình nhiễm thói ba hoa

Áo quần diêm dúa xa hoa vào mình

Cũng viết câu, phê bình văn sách

Cũng xây chùa, cung thất xa hoa

Aằn chơi nhiều thói trăng hoa

Cưởng dâm cung nữ của cha chẳng chừa

LÊ Ý TÔNG HOÀNG ÐẾ (1753- 1740)

Thế ngai vua, đưa ngay Duy Thận

Giử ngôi cao cán đáng việc triều

Ý Tông vâng lệnh nghe theo

Là con cháu ngoại được yêu bấy giờ

Thù, giết vua , làm điều quái đản

Sét đánh cho, sau loạn tâm thần

Triều đình quyết định năm Thân(1740)

Trịnh Doanh được chọn thế chân cầm quyền

Ở đàng ngoài nhiều miền thay đổi

Tân Mĩ vùng Ðông Phố đất ta

Từ Châu Ðịnh Viễn lập ra(1732)

Long Hồ Dinh trấn hiện là Cửu Long

Ở Ðàng Trong quốc vương Chân Lạp

Cất quân vào đàn áp Hòa Ða

Vĩnh Phúc chúa phái đem ra

Quân binh đánh chúng, đuổi xa khỏi thành

Ở Ðàng Ngoài tiến hành soạn quyển

Sách “Quốc triều hội điển” vừa xong(1731)

Tức Uông tạo sĩ bách cung

Làm pho binh pháp để dùng trong quân

Sai nha quan tìm mua sách cũ(1731)

Sửa lại kho Tích Cổ Tàng Thơ

Ngũ Kinh in mới dâng vua

Tứ Thư Chư Sử dạy cho học trò(1734)

Lại y theo đồng hồ ngoại quốc(1733)

Nguyễn Văn Tư bắt chước làm ra

Tự cung trong nước để mà

Ðặt nơi dinh trấn dân ta coi giờ

Chúa Nguyễn cho con trai Mạc Cửu(1736)

Làm Ðô Ðốc trấn giữ Hà Tiên

Một tay nổi tiếng chiêu hiền

Lập Chiêu Anh Các giao duyên tao đàn

Trịnh Giang bệnh :tâm thần phân liệt

Làm dân lành bao xiết khổ đau

Nhiều nơi lắm kẻ cầm đầu

Dấy lên nổi loạn chia nhau cát quyền

TRỊNH DOANH (1740- 1767)

Chúa Trịnh Giang trao quyền nhiếp chính

Cho Trịnh Doanh quyết định mọi điều

Ðầu tiên từ bọn quan liêu

Giết ngay Công Phụ và nhiều kẻ gian

Truyền quan quân lên đường dẹp loạn

Tuyển ưu binh lực lưỡng dễ dùng

Trưng thu đến cả hồng chung

Ðể đúc binh khí kiếm cung tàu thuyền(1740)

LÊ HIỄN TÔNG HOÀNG ÐẾ (1740- 1786)

Lê Duy Niên được nhường ngôi đế

Vì Trịnh Doanh muốn thế Ý Tông

Vời ngay thái tử đông cung

Trở về nhận lảnh trung hưng mối giềng

Dân Ðàng Ngoài triền miên thiếu đói(1730,1735,1740)

Ruộng bỏ hoang đồng cỏ xác xơ

Thiên tai, dịch bệnh bấy giờ

Nhiều năm hạn lụt mất trơ mùa màng

Số giáo dân bao gồm cả nước (1737)

Ðến bây giờ kiểm được xong xuôi

Hai trăm năm chục ngàn người

Nhà thờ giáo sứ nhiều nơi cát quyền

Cả hai miền đều cho cấm đạo(1737)

Sợ gây mầm khuynh đảo trong dân

Truyền cho giáo sĩ ngoại nhân

Phải ra khỏi nước không cần lệnh vua

Nhà sư tên Dương Hưng khởi nghĩa

ƠƯ Tam Ðảo và giữ một vùng

Lại thêm tù trưởng Quách Công

Chiếm vùng Lạc Thổ vẫy vùng một phương

Người nhà Lê thân vương tôn thất

Họp lại cùng Duy Mật hưng binh(1738)

Mong làm đảo ngược tình hình

Tấn công đốt phá kinh thành tan hoang

Mưu bị lộ tìm đường chốn thoát

Vì nghĩa binh khinh thất coi thường

Nên nhiều người đã chết oan

Bị quân họ Trịnh dẹp tan tức thì

Lê Duy Mật chạy về Thanh Hóa(1740)

Cùng nông dân đã hóa vùng này

Thành nơi dựng trại , tuyển nguời

Dân binh gia nhập mỗi ngày một đông

Khi tiến công khi vây Phúc Lộc

Vượt sông Ðà đánh thốc sông Thao

Lôi Dương ngấp nghé tiến vào

Ngọc Lâu còn dấu chiến hào thân vương

Thành Trình Quan ba mươi năm ấy

Nét oai hùng còn thấy về sau

Bị quân phản bội bắc cầu

Oạng đành tự vẫn tránh vào tay quân(1770)

Ở Ðàng Ngoài nhân dân chống lại

Bọn kiêu binh và lũ tham tàn(1741)

Công Chất cát cứ Sơn Nam(1739)

Tuyển, Cừ, Trác, Oánh chiếm đàng Hải Dương(1741)

Ở Bắc Phương dư đồ nhà Mạc(1744)

Chiếm Cao Bằng, Hưng Hóa, Tuyên, Quang

Ngân Gia lại có Ðình Dung(1740)

Tế Bồng thủ lĩnh chiếm vùng Sơn Tây

Nguyễn Hữu Cầu cho xây dinh trại(1742)

Kiểm soát miền duyên hải Ðồ Sơn

Ngũ Phúc tướng Trịnh bị dồn(1744)

Bị quân vây hãm cuống cuồng lo âu

Nguyễn Danh Phương cầm đầu lực lượng (1744)

Mười vạn quân cả tướng và binh

Lấy vùng Thanh Lãng xây thành

Cuối cùng bị bắt tử hình nơi đây

Nguyễn Phúc Chu trên ngai phủ chúa

Ở Ðàng Trong hơn được mười năm

Giữa năm Mậu Ngo (1738) thì băng

Khoát lên nối nghiệp đăng quan lúc này

NGUYỄN PHÚC KHOÁT (1738- 1756)

Nguyễn Phúc Khoát xuống ngay chiếu chỉ

Lập lễ đài ở Huế đăng quang

Sai người đúc ấn Quốc Vương

Ðặt ra triều phục , kỷ cương khi chầu

Xây kinh đô, điền đài, cung điện

Gác Dao Trì nội viện Triều Dương

Thuyền rồng đậu ở sông Hương

Cái quan đắp rộng dể dàng cho dân

ƠƯ trấn Biên có quân tạo phản(1747)

Chúa Nguyễn sai dẹp loạn thật nhanh

Ðược tin giặc cỏ Long Xuyên

Vua sai cai đội đem thuyền đi ngay

Lại xuống chiếu chọn ngày đúc súng(1747)

Làm thêm tiền kẽm cứng lưu thông

Cộng chung với cả tiền đồng

Ðịnh ra luật lệ tiêu dùng dễ phân

Năm Giáp Tuất(1754) đem quân tiến đánh

Ðuổi Chân lạp đến tận Nam Vang

Nặc Nguyên dâng biểu đầu hàng(1755)

Từ nay thần phục xin làm phiên vương

Dưới thời này văn chương kiệt xuất

Nhiều thi thơ trước thuật tài tình

Nguyễn Kiều một thuở lưu danh

Sử Hoa Tùng Vịnh để dành người xem

Chinh phụ ngâm chuyện tình cay đắng

Bảng hán văn của Ðặng Trần Côn

Bà Ðoàn diễn lại thơ Nôm

Văn chương man mác nỗi buồn phu thê

Là tác phẩm thiên về nghệ thuật

Một áng thơ tuyệt tác bấy giờ

Nghe qua não nuột tựa hồ

Xót xa vạn dặm mờ mờ đau thương

TRỊNH SÂM ( 1767- 1782)

Ở Ðàng Ngoài Trịnh Sâm nguyên soái

Ðược tiến phong lên nối ngôi vương

Ðổi ngay triều nội kỷ cương

Không theo pháp cũ triều đường khi xưa

Chúa Trịnh Sâm thay vua quyết đoán

Ðã một lần làm tướng xuất quân

Ðã từng chiếm lấy Phú Xuân

Ðuổi quân chúa Nguyễn Phúc Thuần vào Nam

Lê Quí Ðôn một người tài lực (1752)

Ðể lại đời Tiểu Lục Kiến văn

Lê Triều Thông Sử trăm trang

Một nhà bác học thuộc hàng quán quân

Ðất Hải Dương có Lê Hữu Trác(1724)

Là một người uyên bác y khoa

Y Tông Tâm Lĩnh viết ra

Vệ sinh yêu quyết thật là ích dân

Làng Ðan Loan có Phạm Ðình Hổ(1768)

Chuyên tâm vào nghiên cứu điễn văn

Vũ Trung tùy bút, Tang Thương

An Nam Chí Lược trăm trang để đời

Từ Tân Dậu (1741)kéo dài cho tới

Năm Ðinh Hợi (1767)cả ở hai miền

Có nhiều sự kiện khó quên

Khoát mất, Thuần thế, Trịnh Sâm đang ngoài

NGUYỄN PHÚC THUẦN (1765- 1777)

Nguyễn Phúc Thuần nối ngôi nghiệp chúa

Trương Phúc Loan lấn cả quyền hành

Trong triều có Nguyễn Cư Trinh

Cũng không ngăn được tình hình rối ren

Trương Phúc Loan lấy quyền Quốc Phó(1765)

Xem triều đình chẳng có một ai

Chuyên quyền lại giết người ngay

Tóm thâu công việc trong ngoài vào tay

Ở Ðàng Ngoài Trịnh doanh bố cáo(1754)

Cấm người Aạu truyền đạo Gia Tô(1746)

Cấm người Trung Quốc bấy giờ

Lim, Trắc gỗ quý không cho đem về

Ở hai miền dân quê ly tán

Bởi mất mùa, lụt hạn triền miên

Gian manh làm giả bạc tiền

Khiến cho mất giá dân thêm đói nghèo

Biển Hà Tiên có nhiều hải sản

Lắm ghe thuyền lai vãn mưu sinh

Ngư dân ngoại quốc cố tình

Ðánh bắt tôm cá nước mình mang đi

Việc trấn thủ lắm khi quá yếu(1758)

Muốn tuần tra lại thiếu chiến thuyền

Cuối năm bảy mốt vua Xiêm(1771)

Cất quân đánh chiếm Hà Tiên mấy ngày

Mạc Thiên Tứ sai người dụ địch

Tống Phước HiệÔp đột kích sau lưng

Dồn quân giặc cướp tới cùng

Vượt qua biên giới tấn công mới về

Vua Xiêm bèn gửi ngay sứ giả

Sang cầu hòa vì đã bộigiao

Hứa rằng nay trở về sau

Có gì xích mích cùng nhau nghị bàn

Vùng Hội An thuyền buôn tấp nập

Tàu nước Anh, Pháp, Nhật, Java

Thuế quan thâu vốn được là

Ba mươi ngàn lẻ tiền đà nhập kho

Tiền thu vô Phúc Loan chiếm đoạt

Thuế mười phần chỉ được một hai

Chuyên quyền Loan lại tác oai

Nhân dân đói khổ không ai không thù

Ðồng bỏ hoang , ruộng khô cỏ cháy

Có nhiều làng chẳng thấy luỹ tre

Nhân dân đói khổ não nề

Nhiễu nhương trộm cướp lắm bề tang thương

Trước bối cảnh thê lương đổ nát

Ðất Tây Sơn Nguyễn Nhạc hưng binh

Nêu cao danh nghĩa của mình

Loạn thần phải diệt, dành quyền về dân

Vào tháng tám nghĩa quân chiếm cứ(1773)

Ở Quy Nhơn , tuần phủ Ðắc Tuyên

Vội vàng tháo chạy xuống thuyền

Dong buồm trốn thẳng ra miền Hóa Châu

Binh Tây Sơn thọc sâu vào chiếm(1773)

Ðánh mạnh vào cứ điểm Bình Khang

Rồi cho áp sát phía Nam

Lấy vùng Bình Thuận như tằm ăn dâu

Quân chúa Nguyễn hai đầu bị ép(1774)

Bị cắt đường khó tiếp tế nhau

Lại thêm lính tráng ốm đau

Phúc Thuần ra lệnh rút vào Trấn Biên(1775)

Thấy Ðàng Trong khắp miền nôỳi chiến

Chúa Trịnh Sâm hạ lệnh động binh(1774)

Hành quân Chúa tự thân chinh

Giương cờ Nam tiến nắm quyền chỉ huy

Hoàng Ngũ Phúc sai đi tiền trạm

Vượt sông Gianh vây hãm Phú Xuân

Vợ con gia quyến Phúc Thuần

Dắt dìu bồng bế tránh quân Ðàng Ngoài

Thành Phú Xuân lọt tay Chúa Trịnh

Nguyễn Phúc Thuần chạy lánh vào Nam

Ðể con trấn ở Quảng Nam

Bị Tây Sơn đuổi bắt làm con tin

Phe Tây Sơn dưới quyền Nguyễn Nhạc(1775)

Cùng Lập Ðình ngầm ước với nhau

Cẩm Sơn buộc Trịnh đối đầu

Giao tranh mấy trận tiến vào Phú Xuân

Ðổi sách lược với quân Lê -Trịnh

Tạm nghị hòa để tránh giao tranh

Tây Sơn đoán trước tình hình

Ðương đầu Trịnh ốNguyễn khó giành phần hơn(1775)

Trịnh phong Nhạc: Tây Sơn hiệu trưởng

Trấn giữ vùng đất Quảng trở vô

Lữ-Huệ, Nhạc lại giao cho(1775)

Coi quân giữ đất kể từ Phú Yên

Nguyễn Khoa Kiên bị Huệ bắt sống

Sự kiện này rúng động ba quân

Ðại binh chúa Nguyễn lần lần

Nếm mùi thất bại rút dần vào Nam

Ở Quảng Nam xẩy ra dịch bệnh(1775)

Phía Trịnh quân binh lính chết nhiều

Ngũ Phúc không dám đánh liều

Rút lui ra khỏi chân đèo Hải Vân

Tôn Thất Xuân mộ quân chiếm lại(1775)

Vùng đất mà Trịnh phải buông tay

Quân Xuân giữ được mấy ngày

Bị binh Nguyễn Nhạc đuổi ngay khỏi thành

Năm Bính thân (1776) Tây Sơn thừa thắng

Chiếm Long Hồ, đánh thẳng Trấn Biên

Lấy Sài Gòn, rồi lại đem

Quân vào Gia Ðịnh trăm thuyền trịch thu

Quân Tây Sơn dưới cờ Nguyễn Lữ

Vỗ yên dân , cắt cử nha quan

Thu gom khí giới kho tàng

Kiểm kê tài sản sai mang đem về

Triều đình Lê-Trịnh dần suy yếu

Gặp thiên tai lại thiếu tài nguyên

Mặc cho Nguyễn Nhạc lấn quyền

Tóm thâu lãnh thổ nguyên miền Ðàng Trong